Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης
Νησιολόγος

Η ιστοσελίδα αυτή δεν απευθύνεται αποκλειστικώς σε ειδικούς, Πρωταρχικός σκοπός της είναι να ενημερώσει το ευρύτερο κοινό, αυτούς που έχουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για κάποια νησιά ή ένα νησί, τους επιστήμονες τέλος κάποιων κλάδων, που ενδιαφέρονται να εγκύψουν περισσότερο στο φαινόμενο των νησιών και στα προβλήματα τους.

Αν και ο όρος νησιογραφία (insularography, nesiography) αριθμεί, στην ελληνική τουλάχιστο γλώσσα, βίο πολλών αιώνων, ο όρος νησιολογία προέκυψε κατά ιις τελευταίες δεκαετίες ως αποτέλεσμα της καταπληκτικής αυξήσεως της γνώσεως επί πλανητικής βάσεως και του αναπότρεπτου, συνεπεία αυτής τεμαχισμού των επιστημών αλλά και της βαθμιαίας συνειδητοποιήσεως από την επιστημονική κοινότητα της ιδιαιτερότητος των νησιών.

Πολλοί ίσως θα διερωτηθούν: είναι αναγκαία η διάκριση αυτής της επιστήμης.

Μία σύγχρονη σύνθετη επιστήμη…

Κάθε νησί είναι ένας μικρόκοσμος ο οποίος οριοθετείται σαφώς από το υγρό στοιχείο και αντιπαρατίθεται στη συνέχεια και στην απεραντοσύνη της ηπειρωτικής γης. Έχει τις ιδιαιτερότητες του, οι οποίες πηγάζουν από τη φυσική αυτοτέλεια του, την αυθυπαρξία του. Εξάλλου η συνεχής περίζωσή του από το αστάθμητο και ατίθασο υγρό στοιχείο του δημιουργεί σωρεία προβλημάτων που εάν σήμερα, με την αλματώδη πρόοδο της τεχνολογίας μπορούν να κριθούν θεωρητικώς αντιμετωπίσιμα, στην πράξη και στις περισσότερες περιπτώσεις είναι άλυτα ή επιεικώς δυσεπίλυτα (η διαπίστωση αυτή ισχύει ιδίως για τα μικρότερα νησιά). Τα προβλήματα αυτά (π.χ περιορισμένο έδαφος περιορισμένοι φυσικοί πόροι, περιορισμένο ειδικευμένο εργατικό δυναμικό, υψηλά κατά κεφαλή κόστη κλπ.) πολλαπλασιάζονται όταν πρόκειται για αρχιπελάγη ή ομάδες νησιών.

Σήμερα δεν αμφισβητείται πλέον αυτή η θεμελιώδης ιδιαιτερότης την οποία η ταπεινότης μας αποκάλεσε «νησιωτική μόνωση”. Αυτή είναι κύριος παράγων φυσικής μειονεκτικότητος η οποία με τη σειρά της είναι αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινής νησιωτικής ζωής Όμως από την άλλη όψη, το στοιχείο της φυσικής απομονώσεως και της αυτοτέλειας καθώς και το απόμακρο, συνετέλεσαν πρωιαρχικώς στην ανάπτυξη πολιτισμών ιδιόρρυθμων, θα λέγαμε «νησιωτικών μικροπολιτιομών”, στη διατήρηση σπάνιων και ενίοτε μοναδικών ειδών χλωρίδος και πανίδος στη διάσωση μέχρι σήμερα ιδιαίτερων πολιτιστικών ταυτοτήτων. Τέλος οι εκατοντάδες χιλιάδες των ανά την υφήλιο νησιών, ακριβέστερα νησαίων εδαφών, και η πολυπλοκότης των σχέσεων και των φαινομένων που απαντώνται εκεί επιβάλλουν, εκτός από άλλες επί μέρους αναλύσεις συχνά τη διεπιστημονική μελέτη των νησιών, μεγάλων, μικρών, μικρότατων.

Συνοπτικώς και σε μία πρώτη προσέγγιση, καλούμε νησιολογία (insularology /nesiology) την επιστημονική περιγραφή, την επιστημονική μελέτη των νησιών.

Ο αείμνηστος λόγιος Υποναύαρχος (0) ΠΝ. Δημήτριος Γιακουμάκης ήδη το 1987 θεωρούσε τη νησιολογία ως «μία σύγχρονη σύνθετη επιστήμη που εξετάζει τα προβλήματα και τις δυνατότητες των νησιών μέσα σε ένα ευρύ επιστημονικό πλαίσιο (οικονομικό, νομικό, περιβαλλοντολογικό, γεωφυσικό)».

Ο γνωστός πεζογράφος ποιητής κριτικός Δημοσθένης Ζαδές Επίτιμος Πρόεδρος της «Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών” έγραφε, μεταξύ άλλων, το 1989 ότι είναι τόσες οι ιδιαιτερότητες (μορφολογία, κλίμα, παραγωγή, ανάγκες πολιτιστικές διαφορές λαογραφία κάδ.) που υπάρχουνε στη ζωή και στην ανάπτυξη της όποιας μορφής ζωής στα νησιά, από τα μεσογειακά και παράλια διαμερίσματα της χώρας μας που ο κλάδος της νησιολογίας είναι πια επιβεβλημένος”.

Ανακεφαλαιώνοντας μπορούμε να πούμε ότι η νησιολογία ασχολείται με τη συστηματική εξέταση των νησιών, θαλάσσιων, λιμναίων και ποτάμιων, στην οποία περιλαμβάνεται και η διεπιστημονική τους θεώρηση και η μελέτη του επιστημονικού και καλλιτεχνικού δυναμικού τους.

Η διεπιστημονική θεώρηση (η οποία περιλαμβάνει και τις αντιστοιχούσες σε κάθε νησί θαλάσσιες ζώνες το βυθό και τις υπό το βυθό περιοχές) είναι δύσκολη, γιατί προϋποθέτει ευρύτητα γνώσεων και μακροχρόνια παρατήρηση και μελέτη (γι* αυτό και είναι συνήθως ανέφικτη ή, στην καλλίτερη περίπτωση, μερικώς κατορθωτή, από ένα μόνο άτομο, για τα μεγαλύτερα νησιά). Προκύπτει, όμως ως επιτακτική ανάγκη για τα μικρά νησιά π.χ εκείνα με επιφάνεια μικρότερη του I τετρ. χλμ., ιδίως όταν αυτά (ακατοίκητα ή μη) στερούνται αρχαιολογικών ή άλλων μνημείων του ανθρώπου, γιατί μόνον έτσι έχουμε μία ολοκληρωμένη θεώρηση της αξίας τους ή περί του ασήμαντου τους Το νησί, ακόμη και το μικρότατο, δεν είναι μόνο μία γεωγραφική έννοια. Είναι συγχρόνως ένας μικρόκοσμος και μία νομική οντότης Δεν πρέπει να υποτιμούμε τη σπουδαιότητα (στρατηγική, οικονομική, βιολογική κ.ά.) των ακατοίκητων νησίδων.

Ο πλούτος εξάλλου ή / και η ποικιλία της πανίδος και της χλωρίδος εντυπωσιάζουν σε πολλά νησιά. Ενδεικτικώς αναφέρεται ότι στα Κύθηρα έχουν παρατηρηθεί 230 είδη πουλιών (εξ αυτών 29 διαμένουν μόνιμα στο νησί), στη Χίο 211 είδη (εξ αυτών 18 επιδημητικά). Στην Κύπρο η χλωρίς περιλαμβάνει 1.800 περίπου διαφορετικά είδη φυτών. Εξ αυτών 128 αυτοφύονται μόνο στο νησί και πουθενά αλλού στον κόσμο. Στο μικρότατο πολύνησο των Στροφάδων (συνολικής επιφανείας μόλις 2 τ. χλμ.), στη Ν.Δ. Ελλάδα, υπάρχουν μεταξύ άλλων 250 είδη φυτών και έχουν παρατηρηθεί, κατά την περίοδο της αποδημίας 80 είδη πουλιών! Υπάρχουν, στη γη, εκατομμύρια είδη ζώων (η συντριπτική πλειονότης τους ανήκει σε μία ετερογενή ομάδα οργανισμών που ονομάζονται ασπόνδυλα π χ έντομα, σαλιγκάρια, σκώληκες κοράλλια). Πολλά από τα είδη αυτά ζουν μόνο σ’ ένα νησί ή σε μία μόνο τοποθεσία νησιού και συχνά οι πληθυσμοί τους είναι μικροί και συνεπώς ευάλωτοι Πεδίο λαμπρό για προστασία, μελέτη και ποικιλόμορφη αξιοποίηση των συμπερασμάτων της.

Το ευρύ φάσμα του γνωστικού αντικειμένου της τεμαχίζει ταχύτατα και την επιστήμη αυτή με συνέπεια τη δημιουργία εξειδικεύσεων.

Κατ’ αρχήν μπορούμε να τη διαιρέσουμε σε γενική και ειδική: μελέτη κατά ευρύτερες νησιωτικές περιοχές (π.χ Καραϊβική), κατά αρχιπελάγη (π.χ Κυκλάδες) ή ομάδες νησιών (π.χ πολύνησο Παξών), κατά δυάδα νησιών (π.χ Savaii και Upolu στις Δυτικές Samoa, Χίος και Λέσβος), κατά νησί ή περιοχή νησιού (π.χ ορεινή Νάξος).

Από άλλης απόψεως μπορούμε να τη διακρίνουμε σε θεωρητική και εφηρμοομένη. Επισιιμαίνεται η συμβολή της συγκριτικής νησιολογίας στη βαθύτερη γνώση και στη μελέτη του πλουραλισμού και της πρωτοτυπίας των νησιών. Χρήσιμος εξάλλου είναι και ο διαχωρισμός σε:

α) φυσική νησιολογία: Κλάδος που ασχολείται με τη μελέτη της μορφής (παρούσας

παρελθούσας) της επιφανείας των νήσων και του κλίματος τους

β) Ανθρώπινη νησιολογία: Κλάδος που ασχολείται με τη μελέτη όλων των νησαίων

γεγονότων που προκύπτουν από τη δραστηριότητα του ανθρώπου.

Υ) Οικονομική .νησιολογία..: Κλάδος που ασχολείται με τη μελέτη των πόρων του

νησιωτικού εδάφους του υπεδάφους της περυβάλλουσας θάλασσας κατ το»

υποκείμενου βυθού, την παραγωγή τους τη διανομή τους και την κατανάλωσή τους

Τέλος, η διαίρεση κατά ειδικότερους κλάδους καχαλήγει σ’ ένα αριθμό αντίστοιχο των εμπλεκόμενων επιστημών. Επιπλέον κάθε ειδικότερος κλάδος έχει υποδιαιρέσεις. Πχ ο κλάδος της Θρησκευτικής Νησιολογίας διακρίνεται σε: α) Θρησκείες / θεούς, β) Ναολογία γ) Μοναστήρια λογία δ) Αγιολογία (επισημαίνεται ο μεγάλος αριθμός τοπικών αγίων στα ελληνικά νησιά κατ η ήδη υπάρχουσα, ενίοτε σημαντική, γι* αυτούς βιβλιογραφία). Ενδεικτικώς αναφέρουμε για το δυναμισμό του κλάδου αυτού ότι μόνον οι εκκλησίες της νήσου Τήνου υπερβαίνουν τις 750 και ότι τα παλαιά μοναστήρια της Νήσου των Ιωαννίνων (εντός της λίμνης Παμβώτιδος), ενός νησιού επιφανείας μόλις 0,676 τ. χλμ., ανέρχονται σε 7 τουλάχιστον. Πεδίο έρευνας και μελέτης λαμπρό για αρχαιολόγους ιστορικούς αρχιτέκτονες λαογράφους θεολόγους κ.ά.

Ο κλάδος της Πολιτισμικής Νησιολογίας διακρίνεται σε: α) Πολιτιστικά ιδρύματα, Μουσεία, Σωματεία β) Επιστήμες – γράμματα – τέχνες -λαϊκή τέχνη (επιστήμονες καλλιτέχνες ποιητές λαϊκοί τεχνίτες κά.) γ) Αρχιτεκτονήματα.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες το ενδιαφέρον για τα νησιά αυξήθηκε σημαντικά για πολλούς λόγους (πολιτικούς οικονομικούς στρατηγικούς καθαρώς ερευνητικούς κ.ά.) με αποτέλεσμα να κυκλοφορήσουν, επί πλανητικής βάσεως χιλιάδες αξιόλογες εργασίες οι περισσότερες από τις οποίες όπως είναι φυσικό, διαπραγματεύονται ένα συγκεκριμένο επιστημονικό θέμα ή ένα συγκεκριμένο νησί

Αντιθέτως είναι ολίγες εξ όσων τουλάχιστον η ταπεινότης μας μπορεί να γνωρίζει, οι εργασίες γενικώς περί των νησιών του κόσμου και σαφώς περισσότερες αυτών οι πραγματείες για ομάδες νησιών ή αρχιπελάγη. Πρέπει να σημειωθεί ότι σχεδόν κάθε κατοικημένο νησί διαθέτει μία πλούσια κατά το μάλλον ή ήττον βιβλιογραφία γι* αυτό, αν και αυτή δεν είναι πάντοτε μεγάλης αξίας για τους ειδικούς

Στην παρούσα εργασία (σε σμίκρυνση για λόγους κόστους και ευχρηστίας όπως πολλές από τις προηγούμενες) δεν αποβλέψαμε, ούτε άλλωστε είναι εφικτό για τις δυνατότητες ενός ανθρώπου, να περιλάβουμε το σύνολο των εκδοθεισών εργασιών, στις κυριότερες διεθνείς γλώσσες για θέματα της νησιολογίας

Περιορισθήκαμε στην επιλογή, κατ’ ανάγκη παρακινδυνευμένη όπως κάθε επιλογή, βιβλίων ή μελετημάτων (εξ όσων μπορέσαμε κατά τη διάρκεια της κολυετούς ενασχολήσεως μας να εντοπίσουμε): α) που θίγουν γενικά θέματα της νησιολογίας με έμφαση στα μικρότερα νησιά και β) κατ* εξαίρεση, που επισκοπούν ευρύτερες νησιωτικές περιοχές και θεωρούμε αντιπροσωπευτικά στο είδος τους Χωρίς να συμφωνούμε πάντοτε με τα συμπεράσματα τους θεωρούμε πολλά από τα έργα αυτά ως κλασσικά στο είδος τους Ένα ξεχωριστό τμήμα αφιερώνεται σε γενικές μελέτες για την ελληνική πολυνησία.

Τέλος ειδική μνεία γίνεται για κάποια ιδρύματα ή θεσμούς που αποτελούν σημαντικές πηγές γι’ αυτή την υπό διαμόρφωση επιστήμη με τον όγκο ή / και την ποιότητα των εργασιών που δημοσιεύουν.

Ο Γεώργιος Γιαγκάκης ασχολείται συστηματικά με την μελέτη των νησιών αρκετές δεκαετίες. Τα βιβλία του και οι μονογραφίες του έχουν κατατεθεί σε δεκάδες Δημόσιες και Δημοτικές Βιβλιοθήκες στην Ελλάδα και σε μεγάλες Βιβλιοθήκες όλων των ηπείρων.

Παρατίθεται στην συνέχεια αναλυτικός κατάλογος των μέχρι το 2020 εργασιών του.